Pages Menu
Categories Menu

Posted by on cze 22, 2015 in Adaptacja do zmian klimatu, Dachy zielone, Miasta, Miejska wyspa ciepła, Publikacje, Smart City | 0 comments

Miejska wyspa ciepła

Miejska wyspa ciepła

Miejska wyspa ciepła – negatywne skutki urbanizacji oraz możliwości przeciwdziałania (na przykładzie Krakowa)

Jakub P. Walawender (1, 2)

1 Wydział Teledetekcji Satelitarnej, Centrum Hydrologiczno-Meteorologicznej Służby Pomiarowo-Obserwacyjnej, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy (IMGW-PIB), Kraków

2 Zakład Klimatologii, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Cytowanie:

Walawender J.P., 2015, Miejska wyspa ciepła – negatywne skutki urbanizacji oraz możliwości przeciwdziałania (na przykładzie Krakowa), serwis internetowy Zielona Infrastruktura (http://zielonainfrastruktura.pl)

Klimat miasta

Jedną z głównych przyczyn zmian klimatycznych jest powszechna urbanizacja, która pochłania znaczne obszary ziemi i postępuje w coraz szybszym tempie (World Urbanization Prospects… 2014). Ponieważ wpływ zmian klimatu na zdrowie i życie człowieka jest niezaprzeczalny, a w miastach i ich bezpośrednim sąsiedztwie żyje zdecydowana większość ludności globu ziemskiego, klimat miasta stał się obiektem ogólnego zainteresowania.

Urbanizacja czyli rozwój miast jest przykładem modyfikacji środowiska przyrodniczego wskutek działalności człowieka. Sztucznie ukształtowane podłoże w postaci zabudowy, ciągów komunikacyjnych, zieleni miejskiej itp. tworzą wewnątrz miasta specyficzne warunki klimatyczne, charakteryzujące się całkiem innymi cechami od lokalnego klimatu na danym terenie. Modyfikacje klimatu wywołane urbanizacją i uprzemysłowieniem dotyczą przede wszystkim (Fortuniak 2003):

  • wzrostu zanieczyszczeń powietrza

  • właściwości radiacyjnych (zmiany składowych bilansu promieniowania)

  • warunków termiczno-wilgotnościowych

  • cyrkulacji powietrza (zmiany kierunku i prędkości wiatru)

  • opadów atmosferycznych

Skala i obszar oddziaływania wymienionych czynników zależy w bezpośredni sposób od wielkości miasta, jego wewnętrznej struktury urbanistycznej oraz liczby mieszkańców ich zakresu ich aktywności. Najbardziej charakterystyczną i najlepiej poznaną cechą klimatu miasta jest tzw. wyspa ciepła (Fortuniak 2003, Szymanowski 2004).

Miejska wyspa ciepła- definicja i charakterystyka

Powszechnie występujące w obszarach zurbanizowanych zjawisko miejskiej wyspy ciepła (<ang.> Urban Heat Island – UHI) polega ogólnie rzecz ujmując na wzroście temperatury w mieście w stosunku do terenów otaczających. Najcieplejsze są z reguły centra miast (zwarta zabudowa) i rejony dużych zakładów przemysłowych. Geneza słowa „wyspa” wiąże się z obrazem zamkniętych, koncentrycznych izoterm, których wartości maleją ku krańcom miasta i które wykreślone na planie miasta przyjmują kształt podobny do konturu wyspy,którą otacza „morze” względnie chłodniejszych przedmieść (Fortuniak 2003). Można wyróżnić trzy podstawowe parametry miejskiej wyspy ciepła (rys. 1).

miejska wyspa ciepła

Rys. 1. Podstawowe parametry miejskiej wyspy ciepła

Podstawową miarą kontrastów termicznych na obszarze miasta i jego okolic jest natężenie (intensywność) miejskiej wyspy ciepła (T) – różnica temperatury pomiędzy centrum miasta (TU) a strefą podmiejską (TS):

 Miejska wyspa ciepła jest zjawiskiem dynamicznym, charakteryzującym się dużą zmiennością dobową i roczną.Wyspa ciepła o dużej intensywności występuje częściej w lecie niż zimą. W lecie największe różnice temperatury między miastem a terenem zamiejskim obserwuje się podczas pogodnych i bezchmurnych nocy. Dzieje się tak dlatego, że duże ilości ciepła zgromadzone w mieście w ciągu dnia, w nocy uwalniane są do atmosfery wolniej niż na terenach pozamiejskich z uwagi na zwiększoną pojemność cieplną sztucznych powierzchni (Fortuniak 2003).

Zasięg poziomy miejskiej wyspy ciepła nawiązuje do zabudowy. Zasięg pionowy wynosi do kilkaset metrów i zależy od wielkości miasta, obszaru przemysłowego i struktury termicznej dolnej troposfery. Często UHI nie ma wyraźnie wyodrębnionych (ostrych) granic. Miejska wyspa ciepła często nie stanowi jednorodnej powierzchni, ale składa się z wielu wyraźnych ognisk ciepła porozdzielanymi obszarami chłodnego powietrza. Tę specyficzną strukturę UHI nazywa się strukturą mozaikową lub komórkową (Lewińska 2000). Zaznacza się ona najwyraźniej podczas pogody bezwietrznej, czyli w warunkach osłabienia procesów mieszania powietrza powodujących ujednorodnienie pola temperatury.

Porównanie atmosferycznej i powierzchniowej wyspy ciepła (AUHI vs SUHI)

Ze względu na stosowaną metodę identyfikacji różnic temperatury pomiędzy miastem a otoczeniem można wyróżnić (Błażejczyk 2014):

  • Atmosferyczną wyspę ciepła (Atmospheric Urban Heat Island – AUHI identyfikowana na bazie pomiaru temperatury powietrza. Informacja o temperaturze powietrza pozyskiwana jest na podstawie bezpośrednich pomiarów naziemnych realizowanych za pomocą termometru lub czujnika temperatury powietrza w wybranym punkcie na wysokości ok. 2 m nad gruntem lub mobilnie (czujnik przymocowany np. do samochodu lub roweru). Pomiar in situ jest precyzyjny, ale nie daje możliwości pozyskania informacji ciągłej przestrzennie, pozwalając jedynie na monitorowanie wartości temperatury w wybranych lokalizacjach (rys. 2A).

  • Powierzchniową wyspa ciepła (Surface Urban Heat Island – SUHI) identyfikowana na podstawie pomiaru temperatury powierzchni. Informacja o temperaturze powierzchni (grunt, dachy budynków, korony drzew itd.) pozyskiwana jest na podstawie lotniczych i satelitarnych obrazów termalnych. Niewątpliwą zaletą pomiaru teledetekcyjnego jest możliwość pozyskania informacji o dużej rozdzielczości przestrzennej, a także jednoczesnego zobrazowania termicznego dużego obszaru (rys. 3A).

Podstawowe charakterystyki atmosferycznej i powierzchniowej wyspy ciepła zestawiono w tabeli 1.

Charakterystyka

Typ miejskiej wyspa ciepła (UHI)

Powierzchniowa (SUHI)

Atmosferyczna (AUHI)

Czas występowania

  • występuje w dzień i w nocy
  • najbardziej intensywna w dzień
    i w lecie
  • w dzień może być niewielka lub nie występować wcale
  • najbardziej intensywna w nocy, o świcie oraz w zimie

Maksimum intensywności

Większe zróżnicowanie przestrzenne i czasowe:
  • w dzień: 10 – 15 C
  • w nocy: 5 – 10 C

Mniejsze zróżnicowanie przestrzenne i czasowe:

  • w dzień: 1 – 3 C
  • w nocy: 7 – 12 C

Typowa metoda pomiarowa

Pomiary pośrednie (teledetekcja) 

Pomiary bezpośrednie:

  •  stacje meteorologiczne
  • pomiary mobilne

Typowy sposób prezentacji

  • obraz termalny
  • mapy temperatury powierzchni
  • mapy izoterm
  • wykres temperatury powietrza

Tab. 1. Porównanie ważniejszych charakterystyk miejskiej wyspy ciepła określonej
na podstawie temperatury powietrza i podłoża

(źródło: Błażejczyk i in. 2014 za Akbari i in. 2008)

Temperatura powierzchni ma niebezpośredni, ale znaczący wpływ na temperaturę powietrza, szczególnie w warstwie przypowierzchniowej. Powierzchnie sztuczne magazynują ciepło i ogrzewają przyległa warstwę powietrza, naturalne – chłodzą.Zarówno temperatura powietrza jak i temperatura podłoża ulegają zmianie w zależności od rodzaju użytkowania terenu, przy czym zróżnicowanie przestrzenne temperatury powietrza jest mniejsze niż temperatury podłoża. Dotychczas nie udało się opracować zadowalającego sposobu przeliczenia temperatury powierzchni do temperatury powietrza, stąd potrzeba komplementarnego wykorzystania różnych metod badawczych.

Miejska wyspa ciepła w Krakowie

Podobnie jak w innych wielkich ośrodkach miejsko-przemysłowych, także w aglomeracji krakowskiej stwierdza się podwyższenie temperatury w mieście w stosunku do tła pozamiejskiego. Przy czym z racji swojego położenia Kraków charakteryzuje się ostrzejszym reżimem termicznym niż inne duże ośrodki miejskiej Polski (Lewińska 2000). Zjawisko miejskiej wyspy ciepła w Krakowie było szeroko badane od drugiej połowy ubiegłego stulecia przez różnych badaczy. Szczegółowo wyniki prac badawczych dot. krakowskiej wyspy ciepła zostały podsumowane przez Bokwę (2009, 2010).Najbardziej precyzyjnie intensywność krakowskiej wyspy ciepła określiła Lewińska (1996) uznając, że średnio wynosi 1,2C przy czym zastrzegła, że sporadycznie może wynieść nawet do 5-7C.

Aktualnie w Krakowie badania miejskiej wyspy ciepła prowadzone są przez:

  • Zakład Klimatologii Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, który prowadzi regularne pomiary temperatury powietrza w 20 punktach rozlokowanych na terenie miasta i okolic(rys 2A). Pomiary te realizowane są zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Meteorologicznej (WMO) za pomocą specjalnych automatycznych czujników (rys 2B), które rejestrują temperaturę powietrza w interwałach 5 minutowych (Bokwa 2010).

  • Ośrodek Teledetekcji Satelitarnej Centrum Hydrologiczno-Meteorologicznej Służby Pomiarowo-Obserwacyjnej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowego Instytutu Badawczego, w którym opracowywane są mapy temperatury powierzchni Krakowa i okolic na podstawie obrazów satelitarnych pozyskiwanych przez różnego typu satelity meteorologiczne i środowiskowe, między innymi na podstawie danych satelity Landsat (rys 3).

Obydwie jednostki współpracują ze sobą prowadząc kompleksowe prace badawcze warunków termicznych Krakowa i uczestnicząc wspólnie w krajowych i międzynarodowych inicjatywach i projektach naukowych dotyczących klimatologii miejskiej.

Na poniższych mapach przedstawiono zróżnicowanie temperatury powietrza (rys. 2A) i temperatury powierzchni (rys. 3A) na obszarze aglomeracji krakowskiej w dniu 7 sierpnia 2013.

miejska wyspa ciepła Kraków

Rys. 2.

– Temperatura powietrza (AT) na obszarze Krakowa i okolic w dniu 7 sierpnia 2013 o godz. 9:35 UTC na podstawie pomiaru „in situ” (obraz punktowy)za pomocą czujników HOBO U23-004 Pro v2 (B).

Źródło danych: Zakład Klimatologii Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego.


Kraków miejska wyspa ciepła

Rys. 3.

– Temperatura powierzchni (LST) na obszarze Krakowa i okolic w dniu 7 sierpnia 2013 o godz. 9:35 UTC na podstawie danych satelitarnych (obraz przestrzennie ciągły) zarejestrowanych przez satelitę Landsat-8 OLI/TIRS(B).

Źródło danych: NASA/USGS

Pomiar satelitarny (przestrzennie ciągły), Instrument pomiarowy: Landsat-8/OLI/TIRS, Parametr: temperatura powierzchni (LST), Godz. pomiaru: 9:34 UTC

W tym dniu nad południową Polskę napływało gorące i suche powietrze zwrotnikowe znad Afryki północno-zachodniej. Był to drugi dzień największej fali upałów lata 2013, a w wielu miejscach w południowej i centralnej Polsce jak się następnego dnia okazało był to okres najwyższej temperatury w historii pomiarów instrumentalnych. Ekstremalnie wysoka temperatura powietrza w mieście była wynikiem fali upału spotęgowanej efektem wyspy ciepła. Mapy przedstawiają chwilowy rozkład temperatury o godz. 9:35 UTC (11:35 czasu letniego) tj. w momencie przelotu satelity Landsat-8 (rys. 3B). Zarejestrowana temperatura powietrza zawierała się w przedziale od 30,4 stopni C na Osiedlu Szkolnym do 35,7 stopni C na osiedlu Podwawelskim (rys. 2A). Zatem różnica pomiędzy najcieplejszym i najchłodniejszym punktem pomiarowym wyniosła 5,3 stopni C. Mapa temperatury powierzchni (rys. 3A) opracowana została na podstawie danych Landsat-8 z zastosowaniem tzw. algorytmu „pojedynczego okna” i z uwzględnieniem współczynników emisyjności dla różnych rodzajów powierzchni oraz stosowanej korekcji atmosferycznej (Walawender i in. 2011, 2012, 2014). Na mapie widać wyraźnie odzwierciedlony zasiąg oddziaływania miasta oraz typową, mozaikową strukturę SUHI. Zakres temperatury powierzchni wynosił od 24,8 stopni C do 58,3 stopni C. W obrębie granic administracyjnych Krakowa można zaobserwować dwa obszary o największej emisji ciepła: Stare Miasto i kombinat metalurgiczny Arcelor Mittal Poland S.A. Ponadto znacznie wyższą temperaturą charakteryzują się inne tereny przemysłowe, duże centra handlowe, szlaki komunikacyjne oraz gęsto zabudowane osiedla mieszkaniowe. Zdecydowanie najchłodniejsze są zbiorniki wodne, lasy, parki miejskie oraz zadrzewione cmentarze.SA

Przyczyny „przegrzewania się” obszarów miejskich

Zarówno struktura, jak i intensywność miejskiej wyspy ciepła są wynikiem współdziałania różnych czynników (rys. 4).

 

miejska wyspa ciepła schemat

Rys. 4. Czynniki warunkujących powstawanie i parametry miejskiej wyspy ciepła

Najistotniejszy wpływ na intensywność miejskiej wyspy ciepła ma wielkość miasta. Maksymalna intensywność miejskiej wyspy ciepła jest wprost proporcjonalna do logarytmu populacji zamieszkującej miasto. Zjawisko to było jednak obserwowane nawet w małych miejscowościach o liczbie ludności nie przekraczającej 3,5 tys. mieszkańców.

Kolejnym istotnym czynnikiem jest emisja ciepła antropogenicznego czyli dostarczanie do atmosfery sztucznego ciepła wskutek ogrzewania domów zimą, działania klimatyzacji latem, procesów produkcyjnych w zakładach przemysłowych, intensywnego ruchu ulicznego oraz innych procesów komunalnych i aktywności mieszkańców miasta. Emitory sztucznego ciepła dostarczają równocześnie do atmosfery szereg zanieczyszczeń pyłowych i gazowych (gazy cieplarniane).

Zanieczyszczenia pyłowe i gazowe powodują zmiany w bilansie radiacyjnym powodując zwiększenie promieniowania zwrotnego atmosfery na skutek zwiększonego pochłaniania promieniowania wyemitowanego przez powierzchnię ziemi i tym samym wzrost temperatury w przypowierzchniowej warstwie powietrza.

Bardzo istotną rolę odgrywają rodzaj i właściwości podłoża. Sztuczne powierzchnie, które przeważają w mieście pochłaniają więcej promieniowania słonecznego niż powierzchnie naturalne. Przyjmuje się, że średnie albedo (czyli część całkowitego promieniowania słonecznego, która ulega odbiciu) w mieście wynosi 10 – 15% co oznacza, że zdecydowana większość docierającej do miasta energii jest zatrzymywana. Sztuczne powierzchnie charakteryzują się również większą pojemnością cieplną w związku z czym mają tendencje do gromadzenia ciepła. Ponadto naturalne procesy ochładzające (parowanie) działają mniej efektywnie niż poza miastem. W mieście przeważają powierzchnie uniemożliwiające wsiąkanie wody w podłoże (asfalt, beton itp.). Woda opadowa szybko spływa i dostaje się do kanalizacji miejskiej, stąd parowanie w mieście jest niewielkie. Poza miastem dużo energii jest zużywane na parowanie wody, co wzmaga kontrast termiczny.

Złożona geometria budynków w mieście utrudnia efektywne wypromieniowanie energii przez ulice i ściany budynków, ponieważ znaczna jego część jest absorbowana przez otaczająca zabudowę. Efekt ten jest tym silniejszy im wyższe i gęstsze zabudowania.

Spośród czynników meteorologicznych najsilniejsze oddziaływanie na wyspę ciepła wywierają wiatr i zachmurzenie. Z badań wynika, że różnice między temperaturą w mieście i poza miastem są największe podczas pogody wyżowej, przy słabym wietrze i braku zachmurzenia. Wzrost prędkości wiatru zmniejsza szanse na gromadzenie się zapasów ciepła w mieście. Istnieje wartość progowa prędkości wiatru wprost proporcjonalna do wielkości miasta, przy której wyspa ciepła nie wystąpi w ogóle.

Położenie geograficzne miasta warunkuje dodatkowe czynniki lokalne takie jak ukształtowanie terenu oraz powiązane z nim warunki klimatyczne. Elementy te wpływają na skalę oddziaływania wcześniej przytoczonych czynników, np. lokalizacja miasta w dolinie może sprzyjać słabemu przewietrzaniu i zwiększonym stężeniom zanieczyszczeń co potęguje efekt UHI, tak jak to ma miejsce w Krakowie.

Oddziaływanie miejskiej wyspy ciepła

Udział miejskich wysp ciepła w globalnym wzroście temperatury obserwowanym w ostatnim stuleciu nie jest duży. Ocenia się, że wynosi nie więcej niż 0,05°C (Houghton i in. 2001). Mimo to istnienie miejskiej wyspy ma dla nas ogromne znaczenie, gdyż większość ludzi mieszka i pracuje w miastach i spędza tam większość czasu. Wyspa ciepła ma charakter „wzmacniacza” fali upałów, których częstość oraz długość okresu występowania wzrasta w związku z globalnym ocieplaniem się klimatu.

Istnienie miejskiej wyspy ciepła pociąga za sobą szereg pozytywnych i negatywnych konsekwencji, jakie wynikają dla mieszkańców miasta. Negatywnymi skutkami istnienia miejskiej wyspy ciepła są:

  • Zwiększone zużycie energii latem  wzrost temperatury w mieście latem wymaga zwiększenia nakładów związanych z użytkowaniem urządzeń chłodzących szczególnie popołudniami. W skrajnych przypadkach (podczas ekstremalnych upałów spotęgowanych efektem wyspy ciepła) może prowadzić do przeciążenia sieci energetycznej, wymuszając konieczność racjonalizacji gospodarowania energią elektryczną.

  • Wzrost zanieczyszczeń powietrza  zwiększone zapotrzebowanie na energię w lecie powoduje wzrost pyłów i gazów cieplarnianych uwalnianych do atmosfery w procesie spalania węgla (w Polsce większość elektrowni to elektrownie węglowe).

  • Obniżenie komfortu życia mieszkańców i wpływ na zdrowie  w okresie letnim bardzo wysoka temperatura w mieście w ciągu dnia i utrzymująca się dodatkowo podwyższona temperatura w nocy mogą być uciążliwe a nawet niebezpiecznie dla człowieka powodując m. in. wrażenie ogólnego dyskomfortu, trudności w oddychaniu, skurcze, odwodnienie, udar cieplny, problemy kardiologiczne, a w skrajnych przypadkach śmierć w wyniku wyczerpania organizmu spowodowanego nadmiarem ciepła. Na skutki przegrzania narażone są przede wszystkim osoby starsze.

  • Spadek jakości wody  zaobserwowano w rejonach dużych aglomeracji miejskich gwałtowny wzrost temperatury wód powierzchniowych po obfitych opadach deszczu. Przepływając przez miasto woda opadowa ogrzewa się od przegrzanych dachów, chodników i ulic, a następnie przedostaje się do naturalnych rzek i strumieni podnosząc ich temperaturę (Akbari i in 2008). Gwałtowna zmiana temperatury w ekosystemie wodnym oddziałuje na żyjące w nim organizmy (np. utrudniając metabolizm czy reprodukcję).

Niewątpliwie pozytywnym efektem miejskiej wyspy ciepła jest złagodzenie warunków termicznych w chłodnej porze roku przyczyniające się do:

  • zmniejszenia liczby dni z przymrozkami

  • mniejszej ilości śniegu i lodu zalegającego na drogach

  • mniejszego zapotrzebowania na energię niezbędną do ogrzania budynków

  • wydłużenia okresu wegetacyjnego

Przeciwdziałanie negatywnym skutkom miejskiej wyspy ciepła

Celem skutecznego przeciwdziałania negatywnym skutkom miejskiej wyspy ciepła potrzeba działań zdecydowanych polegających na rozgęszczeniu zabudowy i wprowadzeniu zieleni wysokiej w miejscach dawnych budynków a także stosowania na szeroką skalę białych i zielonych dachów. Przeciwdziałanie skutkom wyspy ciepła wymaga przedsięwzięcia zarówno działań adaptacyjnych jak i mitygujących (Błażejczyk 2014).

Przykładowymi działaniami adaptacyjnymi są:

  • Wprowadzenie stałego monitoringu miejskiej wyspy ciepła

  • Utworzenie systemu informacyjnego społeczeństwa o zasięgu i intensywności tego zjawiska

  • Instalacja urządzeń klimatyzacyjnych w obiektach użyteczności publicznej oraz mieszkaniach

  • Wdrożenie systemu wspomagania osób chorych i starszych w sytuacji długo utrzymujących się upałów i epizodów intensywnej miejskiej wyspy ciepła

Przykładowymi działaniami mitygującymi są:

  • Zachowanie w przestrzeni miasta powierzchni niezabudowanych i istniejących obszarów zieleni wysokiej

  • Wprowadzenie na obszarach przewidzianych dla dalszej intensywnej zabudowy terenów zielonych z zadrzewieniem

  • Rozwój zadrzewień przyulicznych, jako naturalnego zacienienia chodników

  • Zadrzewianie placów, skwerów i placów zabaw

  • Wprowadzanie na szerszą skalę zielonych dachów oraz zazieleniania ścian budynków

Właściwe zdefiniowanie strategii adaptacyjnych i mitygujących wobec negatywnych skutków miejskiej wyspy ciepła wymaga szczegółowych badań mających na celu określenie lokalnych uwarunkowań fizjograficznych i urbanistycznych tego zjawiska.

Literatura

Akbari H., Bell R., Brazel T., Cole D., Estes M., Heisler G., Hitchcock D., Johnson B., Lewis M., McPherson G., Oke T., Parker D., Perrin A., Rosenthal J., Sailor D., Somenow J., Taha H., Voogt J. A., Winner D., Wolf K., Zalph B., 2008, Reducing Urban Heat Islands: compendium of strategies – Urban Heat Island basics, US EPA

http://www.epa.gov/heatisland/resources/pdf/BasicsCompendium.pdf (Dostęp: 22.02.2015)

Błażejczyk K., Kuchcik M., Milewski P., Dudek W., Kręcisz B., Błażejczyk A., Szmyd J., Degórska B., Pałczyński C. M., 2014, Miejska wyspa ciepła w Warszawie – uwarunkowania klimatyczne i urbanistyczne, Wyd. Akadem. SEDNO oraz Wyd. IGiPZ PAN, Warszawa, ss. 176, ISBN: 978-83-7963-018-9

Bokwa A., 2009, Miejska wyspa ciepła na tle naturalnego zróżnicowania termicznego obszaru położonego we wklęsłej formie terenu (na przykładzie Krakowa), Prace Geograficzne IGiGP UJ, 122, 111-132

Bokwa A., 2010, Wieloletnie zmiany struktury mezoklimatu miasta na przykładzie Krakowa, IGiGP UJ, Kraków. ISBN 978-83-88424-53-3

Fortuniak, K., 2003, Miejska Wyspa ciepła. Podstawy energetyczne, studia eksperymentalne, modele numeryczne i statystyczne, Wyd. UŁ, 233 http://nargeo.geo.uni.lodz.pl/~meteo/kf/publikacje_kf_PDF/r2003_Miejska_Wyspa_Ciepla.pdf (Dostęp 22.02.2015)

Houghton J.T., Ding Y., Griggs D. J., Noguer M., van der Linden P. J., Dai X., Maskell K., Johnson C. A.(Red.) 2001,Climate Change 2001:The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC, Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 881

http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/pdf/wg1_tar-front.pdf (Dostęp: 30.03.2015)

Lewińska J., 2000, Klimat miasta: zasoby, zagrożenia, kształtowanie, IGPiK, Kraków, 151

Szymanowski M., 2004: Miejska wyspa ciepła we Wrocławiu, Stud. Geogr., 77, Wyd. Uniw. Wroc., Wrocław, 288

Walawender J., Hajto M., Iwaniuk P., 2011, Zastosowanie algorytmu „pojedynczego okna” do opracowania map temperatury powierzchni ziemi na podstawie danych satelitarnych LANDSAT, Roczniki Geomatyki, 9, 4(48)

Walawender J. P., Hajto M. J., Iwaniuk P., 2012, A new ArcGIS toolset for automated mapping of land surface temperature with the use of LANDSAT satellite data. Proc. IEEE IGARSS, 22–27 July 2012, Munich, Germany, 4371–4374, doi: 10.1109/IGARSS.2012.6350405.

Walawender J. P., Szymanowski M., Hajto M. J., Bokwa A., 2014, Land Surface Temperature Patterns in the Urban Agglomeration of Krakow (Poland) Derived from Landsat-7/ETM+ Data. Pure and Applied Geophysics 171, 913–940, doi: 10.1007/s00024-013-0685-7.

World Urbanization Prospects: The 2014 Revision, Highlights (ST/ESA/SER.A/352), 2014, United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, ISBN 978 -92-1-151517- 6

Artykuł powstał we współpracy z Piotrem Wolańskim APK Dachy Zielone, przy wsparciu środków UE, w ramach udziału w projekcie pt.: „Wiedza, praktyka, doświadczenie – klucz do sukcesu w biznesie” realizowanym przez Małopolską Agencję Rozwoju Regionalnego S.A. i współfinansowanym przez Europejski Fundusz Społeczny Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2. Transfer wiedzy, Poddziałanie 8.2.1 Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw.